Klama (Andramu pai)

[1972]
Testo e musica di Franco Corlianò
(Il testo e la traduzione italiana sono ripresi da Grika Milume, il sito della Grecìa Salentina).
Interpretata anche da Maria Farandouri in:
Tραγούδια Διαμαρτυρίας από όλο τον κόσμο
e dai Nidi d'Arac





Da qualche parte del Salento si parla ancora il "griko", quello che in Calabria si chiama, o si chiamava, grecanico. Inutile dire che si tratta di un dialetto greco, e dei più arcaici sebbene sia per forza di cose infarcito di parole salentine; gli ultimi pezzetti della Magna Grecia.

Quello che sto per presentare è un canto di emigrazione. Ma prima di parlarne è necessario dire che, in griko, si ha un'interessante evoluzione linguistica per il lavoro. Come è noto, tale termine nelle varie lingue europee è connesso generalmente con radici che significano "schiavitù", "dolore" e quant'altro. In greco moderno, lavorare si dice δουλεύω (si legge "dhulèvo"), che alla lettera vuol dire: "sono schiavo" (δούλος, "dhulos"). Il nostro "lavoro" deriva dal latino labor, che vuol dire in origine: "vacillo sotto un peso gravoso". E così via. In griko, invece, lavorare e' polemào, che vuol dire: "vado alla guerra". Tutti, anche chi non sa una parola di greco, vi avranno riconosciuto "polemos". Lavorare come andare alla guerra; nel Salento griko hanno capito tutto, e sulla loro pelle, ben prima del gruppo Krisis e del "Manifesto contro il lavoro". E siccome questo è un sito di canzoni contro la guerra, una canzone del genere non poteva mancare.

E che lavorare, da quelle e da altre parti, equivalga a andare alla guerra, lo dice più d'un fatto. Perche' l'emigrazione era in miniera. E in miniera si crepava, e si crepa tuttora. Dal Salento andarono non so quanti a crepare in Belgio, a Marcinelle. O in Germania. O dovunque ci fosse un maledetto buco con dello stramaledetto carbone. Ho vissuto per un po' di tempo in uno di quei posti, nel bacino minerario attorno a Valenciennes; non solo ho visto coi miei occhi che cosa possa essere stato, ma ho visto anche gente, lassù, che si chiamava coi miei nomi.

Ed è una parola usata assai, polemào in questa canzone, che non è stata scritta cent'anni fa. E' del 1972. L'ha scritta un poeta e pittore nato a Calimera (tanto per ribadire che da quelle parti si parla il greco), Franco Corlianò, o forse sarebbe meglio dire Frangos Korlianòs, ché quello sarebbe il nome nella sua forma vera. Di lavoro, o di guerra, ha fatto il macchinista ferroviere. La canzone si chiama, propriamente e nel suo titolo completo, O klama i jineka u emigrantu, ovvero "Lamento della moglie dell'emigrante"; ma, comunemente, il titolo è abbreviato in "Klama" e tutti la conoscono come "Andramu pai", cioè "Mio marito se ne va" (a giro per Google si trovano tutte le grafie possibili: "Andra mu pai", "Andra mu paei", "Andramupai", "Andra-mu pai", "Antra mu paei" e così via; in greco moderno standard sarebbe comunque: O άντρας μου πάει).

La canta la moglie di un emigrante (Partono gli emigranti, partono per l'Europa; Mio padre aveva un treno, e terra dove andare...).

Un "traùdi" (greco standard: τραγούδι, canzone, dall'antico τραγῳδίον; in greco una "canzone" è una "piccola tragedia" in sé, piccola non come aspetto, ma come dimensioni metriche) che ebbe un grande successo non solo nel Salento, ma persino in Grecia stessa. La riprese e la cantò una delle più grandi cantanti di quel paese, Maria Farandouri. [RV]

Σε μερικά χώρια του Σαλέντο μιλιέται ακόμα το Γρίκο, που στη Καλαβρία το λένε, ή το έλεγαν, Γκρεκάνικο. Δε χρειάζεται να πούμε ότι είναι Ελληνική δίαλεκτος, και μεταξὐ των πιο αρχαίων παρ' όλο που είναι κατ' ανάγκην υπερπλήρης με σαλεντικές λέξεις; τα ύστερα κατάλοιπα της Μεγάλης Ελλάδος.

Αυτό είναι τραγούδι μετανάστευσης. Αλλά, πριν μιλήσω γι' αυτό, το Γρίκο παρουσιάζει μία ενδιαφέρουσα σημαντική εξέλιξη για τη δουλειά. Όπως γνωστό, αυτή η λέξη στις διάφορες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες ανάγεται γενικά σε ρίζες που σημαίνουν “σκλαβιά”, “πόνος” κτλ.· το “δουλεύω” μας σημαίνει “είμαι σκλάβος” (δούλος). Στα ιταλικά, “lavoro” παράγεται από τα λατινικά “labor”, η αρχική σημασία του οποίου ήταν “τρικλίζω υπό βαριά φορτία”. Στο Γρίκο, αντίθετα, δουλεύω είναι “πολεμάω”. Στο Ελληνόφωνο Σαλέντο δε πάνε στη δουλειά, πάνε στον πόλεμο· και όλα τα κατάλαβαν στο πετσί τους, πολύ πριν από τη Krisisgruppe και το Μανιφέστο κατά της Δουλειάς. Και εφόσον αυτή είναι ιστοσελίδα αντιπολεμικών τραγουδιών, τέτοιο τραγούδι δε μπορεί να λείπει.

Τα γεγονότα ενισχύουν ακόμα περισσότερο, πως η δουλειά είναι πόλεμος εκεί και αλλού. Γιατί μετανάστευαν για να δουλέυουν στα μεταλλεία, και στα μεταλλεία ψοφούσανε και ψοφάνε ακόμα και τώρα. Από το Σαλέντο, δεν ξέρω πόσους πήγαν να ψοφήσουν στη Βελγία, στο Μαρσινέλ, ή στη Γερμανία, ή στην Ελβετία, ή οπουδήποτε υπήρχε καταραμένο κάρβουνο. Έχω ζήσει λίγο σ' έναν από τους τόπους αυτούς, κοντά στο Βαλενσιέν στη Βόρεια Γαλλία, κι όχι μόνο έχω δει με τα μάτιά μου τι έγινε και τι έμεινε, αλλά και πολύν κόσμο που τον λένε με ονόματα που τα γνωρίζω καλά.

Και “πολεμάω” είναι πολύ χρησιμοποιημένη λέξη στο τραγούδι αυτό, που δε το γράψανε πριν από εκατό χρόνια. Το έγραψε ένας ποιητής και ζωγράφος γεννημένος στη Καλημέρα, ο Φράγκος Κορλιανός. Έχει δουλέψει, ή πολεμήσει, για όλη τη ζωή του ως μηχανικός του τρένου. Το τραγούδι το λένε στο Γρίκο “Ο κλάμα η γυναίκα ου εμιγκράντου”, “Το κλάμα της γυναίκας του μετανάστη” στα Ελληνικά Ελλάδας, αλλά το λένε όλοι “Κλάμα” και όλοι το γνωρίζουν ως “Ο άντρα μου πάει” (ή “Άντραμου πάει”). Το τραγουδάει η γυναίκα ενός μετανάστη στη Γερμανία. Ένα “τραούδι” που τηρεί την ετυμολογία “μικρής τραγωδίας” και που είχε μεγάλη επιτυχά όχι μόνο στο Σαλέντο, αλλά και στην Ελλάδα με την ερμηνεία της Μαρίας Φαραντούρης. [PB]